تربیت فرزندان مسئولیت پذیر

شاید برایتان جالب باشد که بدانید مسئولیت دادن به فرزندان نه برای کمک به والدین، بلکه یکی از نیازهای آنهاست که اگر به آن توجه نشود، موجب آسیب به روانشان می‌شود. مسئولیت دادن به کودکان باعث رشد، کفایت‌مندی و افزایش اعتماد به نفس آنها می‌شود. از آن طرف، حمایتگری بیش از حد از فرزندان، موجب کاهش تمرکز و توجه آنها می‌شود. 

فرض کنید شما والدی هستید که همیشه کنترل می‌کنید که فرزندتان، دفتر و کتاب‌های لازم را در کیف خود گذاشته باشد. این کار باعث می‌شود که کودک توجهش به جزئیات کمتر شده و تمرکز کمتری داشته باشد. چرا که او این نیاز را حس نکرده است که باید به جزئیات وجود دفتر و کتاب در کیفش توجه کند.

این مقاله به تایید فاطمه جاسبی، کارشناس ارشد روانشناسی رسیده است.

حمایتگری بیش از حد از فرزندان، باعث آسیب به آنها می‌شود. درست است که شما می‌توانید کارهای فرزندتان را انجام دهید و برای آن مشکلی ندارید اما باید فرزندانتان را برای دنیایی آماده کنید که شاید در آن نباشید.

پیشنهاد مطالعه | پوریا رضائی، روانشناس در این مقاله راه‌هایی برای افزایش یادگیری دانش‌آموزان معرفی کرده است.

روش های تربیت کودک مسئولیت پذیر

مسئولیت‌هایی که به کودکان می‌دهید ساده و عینی باشد.

مثلا وقتی به کودک 6-7 ساله می‌گویید که اتاقش را مرتب کند، او فکر می‌کند که باید اسباب بازی‌هایش را در سر جایشان بگذارد و ممکن است که به آشغال‌های روی زمین توجه نداشته باشد. در این شرایط برای او عینی توضیح دهید که مثلا اسباب بازی‌ها را در سر جای خود بگذار، آشغال‌های روی زمین را جمع و کتابخانه را مرتب کن.

مسئولیت‌های کودک باید متناسب با سن او باشد.

وقتی مسئولیتی که به فرزندان می‌دهید برای سن‌شان زیاد است، شاید بتوانند آن را انجام دهند اما این کار موجب آسیب به روان آنها می‌شود. برخی از این کودکان در بزرگسالی افرادی مهرطلبی تبدیل می‌شوند که همواره به دنبال تایید دیگران هستند.

صبور باشید.

اگر مسئولیتی به فرزند خود می‌دهید برای انجام آن از طرف فرزندتان صبور باشید. والدین کمال گرا نمی‌توانند صبر کنند تا آن کار توسط فرزندشان انجام شود. به یاد داشته باشید مسئولیت دادن به فرزندان برای این نیست که والدین کمتر خسته شوند و کار کمتری انجام دهند بلکه برای این است که کودکان نیاز دارند که مسئولیت داشته باشند. 

به فرزندان فرصت اشتباه کردن در انجام مسئولیت را بدهید.

باید اجازه دهید که فرزند شما، اشتباه کند تا بتواند فردی متکی به خود و مسئولیت‌پذیر بار بیاید.

بعد از انجام مسئولیت، فرزند خود را تشویق کنید.

وقتی که فرزندتان کار مورد نظر را به درستی انجام داد او را تشویق کنید. این کار باعث می‌شود که او انجام مسئولیت خود را ادامه دهد.

در مسئولیت دادن به فرزند خود ثبات داشته باشید.

اگر زمانی که حال خوبی دارید، فرزندتان را از انجام مسئولیتی که به او سپرده‌اید معاف می‌کنید و زمانی که حال خوبی ندارید، او را موظف به انجام مسئولیتش می‌کنید، باعث می‌شود که کودک احساس بی‌ثباتی کند و انجام مسئولیت را با وضعیت حال روحی شما مرتبط بداند.

از کنترل بیش از حد و دائم تذکر دادن به فرزندان خودداری کنید.

فرض کنید فرزند شما مشغول صحبت کردن است و شما دائم به جزئیات کار او توجه می‌کنید مثلا می‌گویید یقه لباست را درست کن، صاف بنشین و… این تذکر دائم و کنترل بیش از حد، باعث می‌شود که کودک احساس کند که هیچ کنترلی روی امور ندارد. 

به فرزند خود، فرصت انتخاب دهید.

فرصت انتخاب هم از مواردی است که باید سن کودک در آن لحاظ شود مثلا یک کودک سه سال نمی‌تواند از یک کفش فروشی، کفش مورد نظر خود را انتخاب کند. بلکه در این شرایط والدین باید از بین کفش‌های مناسب سن و شرایط مالی خانواده، چند کفش را در اختیار کودک خود بگذارند تا او از بین آنها انتخاب کند.

اگر چالش‌های زیادی با فرزند خود دارید، در اپلیکیشن مدافون، می‌توانید از یک روانشناس آنلاین کودک و نوجوان در این زمینه مشاوره دریافت کنید.

سن مسئولیت دادن به کودکان

شاید برای شما هم این سوال پیش آمده باشد که از چه سنی باید به کودک مسئولیت داد. در پاسخ به این سوال باید گفت که با شروع سن 2 سالگی می‌توان برخی مسئولیت‌های متناسب با سن کودک به او داد. مثلا کودک در سن 1.5 تا 2 سال دوست دارد که خودش غذا بخورد. اما ممکن است والدین این نگرانی را داشته باشند که کودک در این سن، اگر خودش غذا بخورد، گوشت و پروتئین کافی نخورد. در این حالت وقتی که مواد مغذی لازم را به او دادید، ظرف را در اختیارش بگذارید تا خودش هم بتواند غذا بخورد. 

در واقع باید گفت که با شروع سن 2 سالگی می‌توان کم کم مسئولیت‌هایی به کودکان داد اما نکته مهم این است که این مسئولیت‌ها متناسب با سن و شرایط او باشد.

نقش خانواده در مسئولیت پذیری کودکان

مسئولیت پذیری کودکان از خانواده شروع می‌شود اما برخی خانواده‌ها و والدین نمی‌توانند به فرزندان خود مسئولیت و اختیار دهند که در ادامه با این گروه آشنا می‌شوید:

خانواده سهل‌گیر و آسان گیر

این خانواده‌ها با محبت و توجه بیش از حد به فرزند خود، به او مسئولیتی نمی‌دهند. فرزندان این خانواده‌ها ممکن است در کودکی، در آسایش و راحتی باشد اما در بزرگسالی مشکلات و سختی‌های زیادی پیش روی آنهاست.

پیشنهاد مطالعه | اگر نمی‌دانید که خانواده‌های سهل گیر چه ویژگی‌هایی دارند در این مقاله با 4 روش مختلف تربیت فرزند آشنا می‌شوید.

والدین با دوران کودکی سخت

این والدین چون در کودکی خود زیاد سختی کشیده‌اند در بزرگسالی آن را به صورت افراطی جبران می‌کنند. این والدین در واقع یک فرصت را از فرزندان خود دریغ و نیاز او به مسئولیت داشتن را نادیده می‌گیرند. احتمال خودشیفتگی و وابستگی در کودکان این خانواده‌ها زیاد است. 

آشفتگی و دغدغه مندی زیاد والدین

والدین بسیار شلوغ و پر مشغله معمولا وقت کافی برای مسئولیت دادن به فرزند خود ندارند. مثلا پدر و مادری که هر دو شاغل هستند، ممکن است بگویند که تا من به فرزندم بگویم که کیف مدرسه‌ات را بچین، خودم این کار را انجام داده‌ام. در حالی که باید این والدین به این نکته توجه کنند که هدف از مسئولیت دادن، فقط انجام شدن آن کار توسط کودک یا نوجوان نیست بلکه هدف برآورده کردن یک نیاز در فرزند است.

والدین کمال‌گرا

والد كمال گرا انتظار دارد که فرزندان وقتی مسئولیتی بر عهده می‌گیرد، صد در صد آن را به خوبی انجام دهد و اگر این طور نباشد، اصلا تمایلی به دادن مسئولیت به آنها ندارند. این والدین از روش و کیفیت انجام مسئولیت در کودک خود انتقاد می‌کنند و همین سبب می‌شود که کودک دیگر تمایلی به انجام آن کار نداشته باشد.

والدین با احساس گناه

در برخی خانواده‌ها با شرایط خاص، مثلا  وجود اختلاف و چالش بین والدین، پدر یا مادر برای جبران وجود مشکل در خانواده، ممکن است به کودک خود مسئولیت ندهند. گاهی والدین احساس می‌کنند که از خانواده‌های دیگر عقب‌تر هستند و برای جبران آن، کودک را بیش از حد حمایت می‌کنند.

چه طور می‌توان فهمید که کودک مسئولیت پذیری دارید یا خیر؟

برای این کار یک قلم و کاغذ بردارید و فرض کنید که قرار است دو هفته به سفر بروید و فرزندتان را پیش یکی از اقوام بگذارید. در این دو هفته، او کدام یک از کارهایش را انجام نمی‌دهد. مثلا تکالیفش را نمی‌نویسد یا مسواک نمی‌زند؟ بعد از تکمیل لیست مورد نظرتان، مواردی که نوشته‌اید را مرور کنید. این موارد همان کارهایی هستند که شما به کودکتان برای انجام آنها مسئولیت کافی نداده‌اید.

چه طور روش تربیتی خود را به سمت مسئولیت دادن به فرزند تغییر دهید؟

• ابتدا به این نکته مهم فکر کنید که هدف از مسئولیت دادن به کودک، کمک به والدین نیست. بلکه این کار در واقع برای رفع نیاز کودک به مسئولیت داشتن، انجام می‌شود.
• با توجه به سن و شرایط کودک خود، مسئولیت‌هایی که او می‌تواند داشته باشد را بر روی کاغذ بنویسید.
• به مرور و نه به یک باره این مسئولیت‌ها را به فرزند خود بدهید. توجه کنید که اگر در این مرحله چندین مسئولیت سخت و  جدید را به یک باره به فرزند خود دهید، این کار به شکست منجر می‌شود.
• مسئولیت دادن را از مورد ساده‌تر و جذاب‌تر شروع کنید.
• بعد از جا افتادن و عادت شدن مسئولیت قبلی، مسئولیت جدیدی به او بدهید.

بازی برای مسئولیت پذیری کودکان

مسئولیت دادن به کودکان باید در محیط دوستانه و بازی مانند انجام شود اما نهایتا کودک باید بداند که مسئولیت داشتن بخشی از قوانین خانه است. فرض کنید که می‌خواهید که مسئولیت جمع کردن میز غذا را به کودکان بدهید. به آنها بگویید که می‌خواهیم بشقاب‌ها را دختر خانواده و قاشق و چنگال‌ها را پسر خانواده جمع کند. یا مثلا نیم ساعت وقت بگذارید و اتاق‌تان را مرتب کنید و بعد از آن می‌رویم چای و کیک می‌خوریم.

اگر کارهای خانه را با خلاقیت خود تبدیل به بازی کنید، هم کودک لذت می برد، و هم مسئولیت پذیری او بیشتر می شود و هم پذیرش راحت‌تری برای انجام آن کار خواهد داشت. در ادامه برخی بازی‌ها برای افزایش مسئولیت پذیری کودکان آورده شده است:

درست کردن مواد کیک یا غذا

زیر کودک یک زیرانداز بیندازید و بعضی کارها که متناسب با سن کودک است را به او بسپرید. مشارکت در آشپزی آنقدر برای کودک جذاب است که نیاز نیست بازی خاصی همراهش کنیم و اصلا خودش بازی محسوب می‌شود. مثل خمیر بازی برای شیرینی پختن، یا ورز دادن مواد کوفته و …

کف بازی و حباب بازی

از حدود ۴ سالگی می‌توانید مسئولیت شستن لباس های کوچک مثل جوراب را به کودک بسپارید. کافیست یک تشت آب و کف درست کنید تا کودک در حین شستن لباس، یک کف بازی حسابی و یا حباب بازی هم انجام دهد.

آب بازی برای گرد گیری

به‌جای شیشه شور، آب را در بطری اسپری بریزید، یک دستمال در اختیارش قرار بدهید و تا هم از آب بازی و هم تمیز کاری لذت ببرد

قطار بازی جمع و جور کردن

بعد از اینکه بازی بچه‌ها تموم شد، حالا نوبت این است که اسباب بازی‌ها جمع شود. به صورت قطاری شما و بچه‌ها پشت هم بایستید، تا شبیه قطار در بیاید، به هر نفر سبد یا کیسه‌ای بدهید برای جمع کردن، یک نفر مسئول جمع کردن لگو، یکی مسئول جمع کردن عروسک یا ماشین‌ باشد.

باید دقت کنید که رفتار شما باید به گونه‌ای باشد که کودک از آن لذت ببرد، توجه و تحسین را فراموش نکنید، در این شرایط ممکن است کودک کار اشتباهی انجام داد لطفا صبور باشید و اشتباهش را بپذیرید و واکنش منفی نشان ندهید.